TATRY - IntroOto Tatry, czyli jak je ktoś kiedyś chyba trafnie określił "najmniejsze góry wysokie Europy." Skalny świat najwyższego odcinka Łuku Karpat z równą niesamowitością wyrasta ponad wyżyny Podhala na północy, co opada ku słonecznym krainom Spisza, Liptowa i Orawy na południu, na historycznym pograniczu Polski i Słowacji przesłaniając na niemal 60 kilometrów idylliczny dotąd krajobraz lesistych gór i dolin dziką szarpaniną morza podniebnych szczytów i turni... Tatry to góry wyjątkowe, bynajmniej nie tyko za sprawą sentymentu piszącego te słowa ani oryginalności charakteru względem sąsiadujących z nimi pasm górskich. Tatry to wspaniały wysokogórski mikroświat o absolutnie niezwykłej różnorodności alpejskiej przyrody i krajobrazu, których w tak wielkim nagromadzeniu na tak niewielkim obszarze nie znajdziesz nigdzie między Kaukazem a Alpami. Zaczynając od informacji podstawowych, to w porównaniu z wielkimi górami świata lub nawet Europy, Tatry stanowią niewielkie gniazdo górskie tak pod względem obszaru jak wysokości i długości. Powierzchnia Tatr wynosi ok. 785 km2 (78 500ha), z tego ok. 175 km2 (17 500ha) przypada na Tatry Polskie i ok. 610 km2 (61 000ha) na słowacką część gór. Wynika z tego więc, że mniej niż 1/4 obszaru całych Tatr należy do Polski, a ponad 3/4 do Słowacji. Krainy geograficzne otaczające Tatry to polskie Podhale/od północy/, Spisz/od północnego-wschodu/, Liptów/od południa i południowego-zachodu/ oraz Orawa/od zachodu i północnego-zachodu/. Topograficzne co niecoTatry rozciągają się z zachodu na wschód, od Huciańskiej Przełęczy/Svk:Hutianské sedlo/ ponad wsiami Zuberec i Huty po Przełęcz Ździarską/Ždiarske sedlo/ nad Ździarem. Długość Tatr mierzona w linii prostej od wspomnianej Huciańskiej Przełęczy do wschodnich podnóży Kobylego Wierchu wynosi ok. 55 kilometrów. Największa szerokość zaś mierzona wprost z północy na południe to 18,5 kilometra. Występuje ona pomiędzy Capowskim Lasem/okolica między Brzezinami a Palenicą Pańszczykową/ a Szczyrbskim Jeziorem. Tatry posiadają jeden grzbiet główny/"główna grań"/ biegnący krętą linią od Huciańskiej po Ździarską przełęcz oraz odgałęziające się od niego w różnych kierunkach liczne grzbiety boczne, między które wcinają się doliny tatrzańskie. Dolin rozciągających się od podnóży gór po ich grań główną, zwanych potocznie dolinami walnymi mamy w Tatrach ponad 20. Grań główna Tatr jest europejskim działem wodnym tylko w swym środkowym odcinku. Teren na wschód i północ to zlewiska Bałtyku (dorzecze Dunajca i Popradu), pozostały obszar to zlewisko Morza Czarnego (dorzecza Orawy i Wagu) Najwyższe szczyty, Gierlach(2654) czy Łomnica(2632) nie wznoszą się jednak w głównym grzbiecie Tatr, lecz w graniach bocznych wybiegających na południe. Najwyższymi wzniesieniami w głównym grzbiecie Tatr są Zadni Gierlach(2630)(drugi wierzchołek masywu Gierlachu) oraz Lodowy Szczyt(2627). Najwyższymi, samodzielnymi szczytami w Tatrach są kolejno: 1)Gierlach/Svk:Gerlachovský štít/ - 2654 m n.p.m. 2)Łomnica/Lomnický štít/ - 2632 m 3)Lodowy Szczyt/Ľadový štít/ - 2627 m 4)Durny Szczyt/Pyšný štít/ - 2621 m 5)Wysoka/Vysoká/ - 2560 m 6)Kieżmarski Szczyt/Kežmarský štít/ - 2558 m 7)Kończysta/ Končistá/ - 2538 m 8)Baranie Rogi/Baranie rohy/ - 2526 m 9)Widły/Vidly/ - 2522 m 10)Rysy/Rysy/ - 2503 m ...11)Krywań/Kriváň/ - 2495 m Ocenia się, że bardziej lub mniej samodzielnych szczytów osiągających wysokość przekraczającą 2400 m n.p.m. jest w Tatrach ponad 60. Tatry zwykle ze względów tak naukowych mających genezę geologiczną jak i praktycznych dzieli się na 3 części: Tatry Zachodnie, Tatry Wysokie i Tatry Bielskie Geologia w telegraficznym skrócie...Tatry są górami młodymi, gdyż wypiętrzyły się dopiero w młodszym trzeciorzędzie tj. około 15 mln lat temu. Ruchy górotwórcze trwały tu od górnej kredy po młodszy trzeciorzęd. Tatry mają budowę geologiczną typową dla gór fałdowania alpejskiego. Składają się na nią charakterystyczne jednostki tektoniczne: granitowy trzon krystaliczny Tatr Wysokich, łupki krystaliczne i gnejsy budujące trzon krystaliczny Tatr Zachodnich oraz spoczywające na nim, sfałdowane i przemieszczone skały osadowe serii wierchowych i reglowych(wapienie, margle, dolomity, łupki ilaste, piaskowce). Najstarsze skały metamorficzne powstały ponad 300 mln lat temu, a skały osadowe 200-220 mln lat temu. Ruchy górotwórcze wypiętrzające Tatry spowodowały wymieszanie skał magmowych, metamorficznych i osadowych. Tatry Wysokie zbudowane są ze skał magmowych - granitów. Tatry Zachodnie w przeważającej części ze skał metamorficznych (gnejsów i łupków) oraz magmowych (granitów), a w pewnej części także ze skał osadowych. Tatry Bielskie i grupa Siwego Wierchu zbudowane są z wapieni. Świat roślinTatry spośród wszystkich pasm karpackich wyróżnia niezwykłe bogactwo szaty roślinnej. Wedle oficjalnych źródeł w samych tylko Tatrach Polskich stwierdzono występowanie ponad tysiąca gatunków roślin naczyniowych, z czego 250 to gatunki górskie lub wysokogórskie. W Tatrach rosną też gatunki endemiczne, czyli takie których, nie znajdziemy nigdzie indziej na świecie - są nimi między innymi takie roślinki jak: wiechlina szlachetna, świetlik bezostny, kostrzewa bezostna, pszonak Wahlenberga czy przymiotno węgierskie. Spotkamy tu również endemity ogólnokarpackie, z których część do niedawna odnajdywana tylko tutaj zdążyła zyskać w swej nazwie drugi człon "tatrzańska", jak chociażby ostróżka tatrzańska i skalnica tatrzańska. Roślinność w Tatrach, podobnie jak w innych wysokich górach, za sprawą wyraźnego zróżnicowania klimatycznego układa się pasmowo, tworząc charakterystyczne piętra w poszczególnych strefach wysokościowych. Najniższe piętro tworzą lasy regla dolnego, sięgające do wysokości 1250 m.n.p.m. Niegdyś las ten składał się z drzewostanów buka i jodły z domieszką świerków, jaworów, jarzębów, cisów i modrzewi. Stanowił on zespół roślinny zwany zespołem buczyny karpackiej, występujący w Tatrach jedynie na podłożu wapiennym, a więc po północnej stronie ich grani głównej. Z biegiem wieków ekstensywna gospodarka człowieka nastawionego jedynie na utylitarne wykorzystywanie zasobów przyrody sprawiła, ze pierwotny, naturalny drzewostan zastąpiony został z czasem niemal jednolitym lasem świerkowym. Nieliczne fragmenty pierwotnego lasu bukowo - jodłowego do dnia dzisiejszego zdołały się zachować na zboczach reglowych dolinek Strażyskiej i Białego. Wśród niezwykłej mnogości kwiatów piętra reglowego, których występowanie związane jest z całym szeregiem uwarunkowań geologicznych/wapieniolubne, granitolubne.../ hydrologicznych i klimatycznych wymienić możemy m.in. zawilce, kaczeńce, pierwiosnka łyszczaka, jak i chociażby niezwykle charakterystyczne lilię złotogłów i dziewięćsił. Najwspanialszych chyba wrażeń dostarcza zaś widok łanów szafrana spiskiego, powszechnie zwanego "krokusem" porastającego dolnoreglowe polany/podłoża wapiennego/ tuż po zejściu śniegów, wczesną wiosną. Powyżej, do wysokości 1550 m.n.p.m. rozciąga się kolejne piętro roślinności, zwane reglem górnym. Panuje tutaj dość jednolity bór świerkowy, w którego górnej strefie występuje limba. Najpiękniejsze fragmenty lasu limbowego w formie niedostępnych "lasów urwiskowych" po polskiej stronie gór zachowały się na zboczach Siedmiu Granatów, leżących w dolnej części grani Żabiego w Dolinie Rybiego Potoku oraz w Dolinie Waksmundzkiej. Z innych drzew górnego regla wymienić należy: modrzew europejski, jarząb pospolity, wierzbę śląską i brzozę karpacką. Powyżej górnej granicy lasu, do wysokości 1800 m.n.p.m. rozciąga się piętro kosodrzewiny. Rośnie tu także wiele krzewów i karłowatych drzewek, takich jak: wierzba krzaczasta, brzoza karpacka, porzeczka skalna oraz róża alpejska. Z roślin zielnych, w niezarośniętych przez kosówkę miejscach najliczniej rosną takie gatunki jak: miłosna górska, modrzyk górski, wietlica alpejska, omieg górski, borówka czarna, borówka brusznica, sit skucina, kuklik górski itd. Następne piętro, do wysokości 2300 m.n.p.m. tworzą hale, czyli łąki alpejskie porosłe charakterystycznymi roślinami: boimką dwurzędową, sitem skuciną, dębikiem ośmiopłatkowym, lepnicą bezłodygową, skalnicami i żółto kwitnącymi kozłowcami. Najwyższe piętro roślinności, zwane turniowym, pojawia się w typowej postaci tylko w Tatrach Wysokich. Mimo panujących tutaj surowych warunków, w strefie tej występuje jeszcze około 120 gatunków roślin naczyniowych, spośród których wymienić należy goryczki, pierwiosnkę maleńką, rośliny poduszkowe i różne gatunki skalnic, rosną tu także mchy i porosty naskalne. Zróżnicowanie flory Tatr wynika także w ogromnej mierze z różnic w strukturze geologicznej podłoża. W zależności od jego rodzaju (wapiennego bądź krystalicznego) rozwinęły się rozmaite zbiorowiska roślinne. Świat zwierzątPodobnie do roślinnego, świat zwierząt tatrzańskich charakteryzuje duża odrębność, związaną z podziałem na wymienione wyżej piętra roślinności. Lasy reglowe zamieszkują gatunki na ogół pospolite: jelenie, sarny, dziki, wilki i lisy. Zachowały się jeszcze rysie i żbiki. Najdostojniejszym mieszkańcem regli jest niedźwiedź brunatny, który w swych wędrówkach zapuszcza się nawet na wysokie przełęcze. W całych Tatrach bytuje obecnie ok. 60-70 osobników. Tatry zamieszkuje również sporo kun, łasic i gronostajów. Główną atrakcję fauny tatrzańskiej stanowią jednak gatunki żyjące w wyższych partiach gór. Są to takie zwierzęta, których poza Tatrami nie znajdziemy nigdzie indziej w Polsce. Z ssaków są to: kozice podgatunku tatrzańskiego, świstaki, polniki tatrzańskie i darniówki tatrzańskie. Wśród ptaków: płochacz halny, siwerniak czy pomurnik. Kozica(słow. kamzik, ang. chamois), którą nietrudno dzisiaj spotkać wędrując po Tatrach, a która przetrwała wieki kłusowniczych prześladowań pozostaje symbolem tak polskiego jak i słowackiego Tatrzańskiego Parku Narodowego. Niezwykle płochliwe i zawsze czujne świstaki natomiast znacznie łatwiej usłyszeć niż dojrzeć w Tatrach, gdy ostrym gwizdem niosącym się daleko po halach i skalnych uroczyskach ostrzegają się wzajemnie przed nadciągającym, choćby i potencjalnym zagrożeniem. Wymienione tu zwierzęta są w bardzo wyspecjalizowany sposób przystosowane do życia w środowisku wysokogórskim. Wśród najbardziej licznych gatunków tatrzańskich ptaków wymienić należy orzechówkę, zamieszkującą lasy reglowe i piętro kosodrzewiny, gdzie żywi się m.in. nasionami i orzeszkami limb przyczyniając się do ich rozsiewania oraz stosunkowo łatwego do zauważenia siwarnika stałego bywalca piętra turni, gdzie także gniazduje. W reglu dolnym nad wartkimi potokami można spotkać niezwykłego ptaka umiejącego zdobywać pokarm pod wodą. To pluszcz zwany też korduskiem łowiący owady i skorupiaki, rzadziej małe ryby na znacznej głębokości. Zanurza się pod prąd i chodzi po dnie, mocno trzymając się łapkami kamieni. Nad wodą zobaczymy też liczne pliszki górskie. Na urwiskach skalnych, w krainie hal i turni mieszka pomurnik - niezwykle rzadko spotykany w swoim naturalnym środowisku ptak, o ciemnoszarym upierzeniu z dużymi amarantowymi plamami na skrzydłach. Od podnóża gór po najwyższe szczyty spotkamy niezbyt licznie występującego dziś kruka - uznawanego za najinteligentniejszego z ptaków. Do rzadkości należy także król tatrzańskich ptaków - orzeł przedni; w całych Tatrach gniazduje obecnie tylko kilka par. Z płazów i gadów wspomnieć należy salamandry plamiste, traszki i żmije zygzakowate. Klimat TatrKlimat tatrzański klasyfikowany jako klimat wysokogórski strefy umiarkowanej przejawia wiele cech wspólnych z klimatem alpejskim. Poza występującą tutaj piętrowością stref klimatycznych najważniejsze z nich to niska średnia temperatur w roku, duża zmienność temperatur w ciągu doby, gwałtowne zmiany stanów pogodowych i skoki ciśnienia częste zachmurzenie, wysoka ilość dni z opadami (w wyższych partiach gór większość opadów ma postać śniegu), zamglenia, długo utrzymująca się pokrywa śnieżna i silne nasłonecznienie. Wiatry w Tatrach wieją zazwyczaj z zachodu oraz z kierunku południowo-zachodniego. Większość zjawisk związana jest z przechodzeniem frontów atmosferycznych. Zima w Tatrach trwa zazwyczaj od końca listopada do końca marca (w Zakopanem) i od połowy października do początku maja na wysokości Kasprowego Wierchu. Najzimniejszym miesiącem najczęściej jest luty, a najcieplejszym lipiec. Najniższa zanotowana temperatura to -39,5 °C w lutym 1929, a najwyższa to +30,2 °C w sierpniu 1943. Charakterystyczne dla klimatu tatrzańskiego są zimowe inwersje temperatury (im wyżej tym cieplej) oraz śnieżyce w środku lata. Silne, często huraganowe wiatry zazwyczaj nazywane są halnymi. Wiejący z kierunku południowego wiatr halny jest odpowiednikiem znanego w innych górach Europy fenu. Powstaje w sytuacji, gdy na wschód od Tatr rozwija się wyż a na zachód niż. Wiatr halny zazwyczaj pojawia się wiosną lub jesienią, trwa od kilku godzin do kilku dni. Kończy się na ogół opadami deszczu lub śniegu. Największą szybkość halnego zanotowano z 6 na 7 maja 1968 r.: 86 m/sek., tj. ok. 300 km/godz., a najdłuższy okres trwania, 11 dni w 1951 r. Wiatr halny poprzedza spadek ciśnienia powietrza odczuwany zwłaszcza przez osoby nadpobudliwe oraz cierpiące na choroby serca i krążenia. Zimne, porywiste wiatry wiejące z kierunków zachodnich nazywane są przez górali "orawskimi". Historia i toponimia nazwyW dokumentach pisanych nazwa Tatr pojawia się po raz pierwszy w 1086 r. w przywileju cesarza Henryka IV dla biskupstwa praskiego w postaci "Triti" czy "Tritri". Następnie przed 1125 r. występuje powtórzona w rękopisie czeskiego kronikarza Kosmasa w formie "Tatri". W źródłach węgierskich z XII-XIV w. nazwa istnieje w postaciach: "Thorholl'', "Thorchal", "Tarczal", bądź "Tutur", "Thurthul" i "Alpes Tartarorum". "Tołtry", "Toutry"(źródła staroruskie), niemieckie "Schneegebürg" (Montes nivium). W polskich źródłach nazwa pojawia się od 1255 r. w tej samej postaci co dziś: "Tatry". W przeszłości nazwę Tatry wywodzono m.in. od wojowniczych Tatarów. Pochodzenie nazwy jest najpewniej ludowe, choć jeszcze w XIX w. Podhalanie zwykle nazywali Tatry po prostu Holami lub Halami. Wśród ludności, różnej często narodowości, słowo "Tatry" prawdopodobnie w ogóle oznaczało skały i strome góry. W dawnej literaturze polskiej już po ustaleniu się nazwy "Tatry" występują też inne na oznaczenie tych gór np. "Sarmackie Alpy" oraz "Krapak" bądź "Krępak", a także wprost "Karpaty" i "Alpy". Przykładowo w XIX w. Adam Mickiewicz wciąż wymiennie używał nazwy "Tatry" i "Krępak". Od autoraMerytoryczna zawartość podstrony "Tatry" to kompilacja informacji zebranych z materiałów źródłowych opartych na Wielkiej Encyklopedii Tatrzańskiej autorstwa Witolda i Zofii Paryskich(Wydawnictwo Górskie - Poronin, wyd. 1995) bądź też bezpośrednio na niej samej. |